Nhạc phim như hiện nay có cần?

[08-08-2006 06:33:36 - vnmusic.com.vn]

(Ns. Nguyễn Đình San)

Trước khi khẳng định âm nhạc có cần cho phim và cần như thế nào, có lẽ nên đặt trước vấn đề: Nhạc hiện diện trong phim để làm gì? để làm tăng hiệu quả nghệ thuật của tác phẩm điện ảnh, giúp thêm cho khán giả khả năng cảm thụ tác phẩm ấy, hay là chỉ để nghe cho vui tai, cho nó "không khí". Nhạc cho phim là để làm nền, phụ hoạ thêm, hay phải có khả năng tồn tại độc lập như một tác phẩm khí nhạc bất kỳ? Ở đây, đang tồn tại 2 cách hiểu khác nhau.

Trước khi khẳng định âm nhạc có cần cho phim và cần như thế nào, có lẽ nên đặt trước vấn đề: Nhạc hiện diện trong phim để làm gì? để làm tăng hiệu quả nghệ thuật của tác phẩm điện ảnh, giúp thêm cho khán giả khả năng cảm thụ tác phẩm ấy, hay là chỉ để nghe cho vui tai, cho nó "không khí". Nhạc cho phim là để làm nền, phụ hoạ thêm, hay phải có khả năng tồn tại độc lập như một tác phẩm khí nhạc bất kỳ? Ở đây, đang tồn tại 2 cách hiểu khác nhau.

Theo tôi không nên đặt vấn đề thành 2 khuynh hướng như vậy, chẳng nên nghĩ đơn giản nhạc cho phim chỉ là để phụ hoạ làm nền rồi cũng  không nên đòi hỏi nhất thiết phải có khả năng tồn tại độc lập như một tác phẩm khí nhạc hoàn chỉnh. Tôi nghĩ làm nhạc cho phim chỉ cốt phần âm nhạc phải giúp ích đắc lực cho việc nâng cao hiệu quả tác phẩm điện ảnh. Hãy vì giá trị cuối cùng của bộ phim mà xử lý âm nhạc. Như vậy nhạc sĩ có thể thực hiện tiêu chí đó theo mọi kiểu cách riêng của mình, kể cả việc sau khi suy xét kỹ ở một phim nào đó thấy tốt nhất là không có âm nhạc mà chỉ cần những tiếng động cũng đủ gây hiệu quả. Ở những trường hợp đó âm nhạc chỉ là thừa. Cứ cho rằng người nhạc sĩ dụng công sáng tác phần âm nhạc, nếu tách riêng ra nghe thấy hay nhưng lồng vào bộ phim đó là hoàn toàn không cần thiết, có khi còn làm tổn hại đến phim, ít nhất là pha loãng cảm thụ của người xem vì họ chỉ bị hút vào phần nghe nhạc. Tất nhiên những trường hợp như trên không nhiều.

Âm nhạc cho phim được coi là tốt, có giá trị khi nó hài hoà nhuần nhuyễn với tác phẩm điện ảnh phục vụ đắc lực nhất cho khả năng của người xem đối với phim, chứ không phải chỉ để cho người nghe xướng tai. Vậy nên không thể nhặt nhạnh nhạc cho phim này để đưa vào phim khác như cách làm đã xảy ra ở một số người làm nhạc phim hoặc là ít năng lực, hoặc là lười biếng, chỉ chạy theo lợi ích kinh tế.

Loại trừ một số ít nhạc sĩ có tài, có tinh thần trách nhiệm cao đã tạo ra những phần âm nhạc có giá trị cho một số phim, còn phần lớn nhạc phim của ta, nhất là mảng phim video và truyền hình nhiều năm qua rơi vào tình trạng: tham lam, tuỳ tiện, gây cảm giác nhạt nhẽo, vô thưởng vô phạt, chỉ để "vui tai" (thực chất là "khổ tai" chứ đâu có "vui"). Tất nhiên có thể có những lý do tế nhị mang tính thị suy mà người làm nhạc khó vượt qua:

Tiền nhuận bút cho người làm nhạc được tính theo thời gian có âm nhạc vang lên, hoặc có khi đạo diễn (chủ nhiệm phim ) khoán gọn "trọn gói " cho toàn bộ phần âm nhạc mà chưa bao giờ trả theo chất lượng, hiệu quả. Vì một lễ dễ hiểu :ai dám đứng ra đánh giá chất lượng nhạc cho phim ở mức độ, thang nấc nào? không ít tác giả phần âm nhạc, do chưa đủ năng lực đãnghĩ giản đơn : chỗ này cần đoạn nhạc làm nền, chỗ kia để phụ hoạ cho nội dung phim, cho nên  mới dẫn tới tình trạng : trong phim nọ, có nhân vật do hốt hoảng đánh rơi một vật xuống nền nhà, kêu "choang"!; tiếng kêu đã rất to, nét mặt nhân vật đã hoảng hốt, lại vang lên một đoạn nhạc rất ầm ĩ gồm âm sắc của xanh ban là chủ yếu hoà trộn và đàn oo-gan. Rõ ràng âm nhạc trong cảnh đó là thừa, chẳng ích gì vì đã có cái tiếng "choang" thay cho rồi.

Vậy làm nhạc phim nên định hướng thế nào? Theo tôi hãy quy vào: tình huống và tính cách, nhạc tình huống là nhạc gây không khí, gợi ý người xem lĩnh hội đầy đủ nội dung của những tình huống bằng âm nhạc, tình huống gồm có cảnh và người. Cảnh gồm cảnh tĩnh và cảnh động, còn con người thì có đủ mọi tâm trạng thái tâm lý với rất nhiều mối quan hệ. Lâu nay chúng ta vẫn thiên về lối làm nhạc tình huống này nhưng lại quên mất nguyên tắc: chỉ để âm nhạc xuất hiện khi bản thân ngôn ngữ, hình ảnh chưa nói hết được ý tứ văn học. Tôi đã xem phim Ơ - giê-Ni Gran - đê từ lâu lắm, nhưng đến nay vẫn còn nhớ một đoạn được nhạc sĩ xử lý rất "đắt" cảnh Ơ - Giê- Ni ra vườn mong nhớ Sác - Lơ. Những chiếc lá vàng đã rụng xuống như muốn biểu hiện tình yêu tuyệt vọng, vô nghĩa của người con gái trong trắng theo đuổi một gã đàn ông chai lơ, không hề có tình yêu mà chỉ lợi dụng nàng để trục lợi. Nhưng Ơ - Giê- Ni đâu có biết điều đó. Khi nàng ra ngồi thẫn thờ ngoài đường, một bộ dây của dàn nhạc vang lên kết hợp với âm sắc của chiếc kèn bát - sông, gây cảm giác rõ nét về sự khờ dại, vô nghĩa trong niềm mong nhớ đau khổ của người con gái, ở trường hợp trên âm nhạc giúp ích rất nhiều cho người xem hiểu thêm về nhân vật. Một cách làm mà chưa được nhiều nhạc sĩ Việt Nam sử dụng. Nhưng tỏ ra có hiệu quả tốt. Đó là nhạc tính cách. Gắn với một hai nhân vật chính mang những tính cách đậm đà, độc đáo trong phim là những chủ đề âm nhạc cố định. Cứ mỗi lần nhân vật xuất hiện ở những tình huống cần âm nhạc thì đường nét âm nhạc ấy lại được vang lên với những cách diễn tấu của những nhạc cụ khác nhau và người xem có thể nhớ được chủ đề âm nhạc ấy khi xem phim. Những bộ phim dạng như "Thằng Bờm", "Thằng Cuộc"... Rất phù hợp với việc viết nhạc theo hướng này vì Bờm và Cuội là những chủ đề âm nhạc thú vị phù hợp với những tính cách đó. Ở một số phim, nhất là một chuyện tình cảm động hoặc có nội dung giàu chất trữ tình có thể cho xuất hiện một bài hát, nhưng phải thật "đắt" và quan trọng hơn là phải rất phù hợp với bộ phim và tốt nhất là để âm nhạc phát triển từ chính chủ đề bài hát ấy Nếu sau đó, bài hát có khả năng tồn tại độc lập, khiến công chúng ưa thích, có sự lan toả rộng rãi thì rõ ràng là một khả năng lý tưởng, người làm nhạc cần vươn tới (đã có nhiều bài hát tiêu biểu thuộc trường hợp này: Bài ca không quên của Phạm Minh Tuấn, Hoa sữa của Hồng Đăng, chị Tôi của Trọng Đài, Bạch Long Vĩ đảo quê hương của Huy Du, Những nẻo đường Phù Sa của Bảo Phúc, Hà Nội thành phố niềm tin của Hồ bắc, Bài ca trong hang đá của Nguyễn Văn Thương.v.v...)

Tình hình âm nhạc trong phim truyện hiện nay, nhất là phim truyền hình thật đáng phàn nàn, rất ít phim gây được ấn tượng về âm nhạc. Phải chăng trong cái sự nhạt nhẽo, vô vị của chất lượng phim truyền hình hiện nay mà dư luận vẫn kêu ca có đóng góp của người làm nhạc? Những đoạn nhạc vụn vặt về ý đồ, luễnh loãng về màu sắc và dễ dãi về ngôn ngữ được xuất hiện khá tuỳ tiện. Thấy rằng có thể nhặt nhạc ở phim này đưa vào phim khác cũng chẳng sao, vì đều "vô thưởng, vô phạt". Một tình trạng khác phổ biến ở nhiều người làm nhạc là tham lam, ôm đồm, sử dụng nhạc quá nhiều trong khi đoạn phim ấy hoàn toàn không cần thiết phải có âm nhạc. Có lúc còn gây cho người xem phim khó chịu vì nhạc đã át hết cả lời thoại của các nhân vật. Sự xuất hiện bài hát ở nhiều phim cũng rất ít hiệu quả, nếu không nói là khiên cưỡng "ngang tai". Một "thợ" làm nhạc phim nọ đã nhiều lần cho ca khúc xuất hiện trong các phim của mình, làm khả năng làm lời ca hạn chế đến nỗi đã mấy lần cùng đưa từ "Mưu sinh" vào bài hát vốn đã có giai điệu rất đỗi dông dài. Tôi cho rằng chỉ những phim giàu tính văn học, có nội dung sâu sắc, không nhiều nhân vật mới khả dĩ gợi ý sự xuất hiện của bài hát trong phim. Bài hát ấy góp phần gợi mở thêm cảm xúc, khả năng liên tưởng cho người xem, khi màn ảnh khép lại, cùng với nội dung bộ phim, âm điệu bài hát cứ ám ảnh họ, khiến họ tha hồ cảm xúc, suy nghĩ. Như vậy, mỹ cảm của họ đã được thoả mãn cao nhất. Nhìn vào thực tế phim Việt Nam hiện nay, những tác phẩm đạt được điều đó còn quá ít, chất văn học nghèo nàn, những tư tưởng chưa lớn lao, sâu sắc của phim mà người làm nhạc vì cố ý tạo ra bài hát thì sự khiên cưỡng là điều khó tránh.

Nhạc cho phim như hiện nay liệu có cần? Xin được nhắc lại là: Rất cần cho những phim có kịch bản hay, đạo diễn giỏi, giàu chất văn học. Ngược lại, chỉ là việc tốn kém, vô bổ, làm mệt tai người xem. Nhưng bao giờ khán giả cũng đón chờ những bộ phim hay có sự đóng góp đích đáng của phần âm nhạc giàu hiệu quả.

Ns. Nguyễn Đình San