Nhạc sĩ Hồ Hữu Thới người đi tìm câu hát quê hương

[22-07-2006 05:18:33 - vnmusic.com.vn]

(Ns. Nguyễn Trọng Tạo)

Mỗi khi nhớ về xứ Nghệ An thân thương, tôi không thể không nhớ về nhạc sĩ Hồ Hữu Thới. Tên anh và âm nhạc của anh như đã đóng đinh vào trí nhớ của tôi từ lâu lắm rồi.

Có thể là từ năm 1970 thời điểm chiến tranh ác liệt, khi tôi được nhạc sĩ Ngô Trí Thậm, người đồng đội, cũng là thầy thụ giáo âm nhạc của tôi cho xem bản nhạc Những ngọn đèn gọi cá mà Hồ Hữu Thới vừa gửi từ Hà Nội vào tuyến lửa khu Bốn.

Mỗi khi nhớ về xứ Nghệ An thân thương, tôi không thể không nhớ về nhạc sĩ Hồ Hữu Thới. Tên anh và âm nhạc của anh như đã đóng đinh vào trí nhớ của tôi từ lâu lắm rồi. Có thể là từ năm 1970 thời điểm chiến tranh ác liệt, khi tôi được nhạc sĩ Ngô Trí Thậm, người đồng đội, cũng là thầy thụ giáo âm nhạc của tôi cho xem bản nhạc Những ngọn đèn gọi cá mà Hồ Hữu Thới vừa gửi từ Hà Nội vào tuyến lửa khu Bốn. Bản nhạc phảng phát âm hưởng dân xa xứ Nghệ mà nghe thật hiện đại. Một thứ âm nhạc khúc thức chặt chẽ và giàu hình tượng. Tôi như nghe thấy cả tiếng sóng biển, tiếng gió biển, tiếng trái ti của người dân biển trong cuộc sống lao động và chiến đấu đầy lạc quan tin tưởng.

Lưới ta vây con cá hồng cá nục

Lưới thép ta vây quân cưới trời cướp biển...

Ấn tượng của tôi đối với Hồ Hữu Thới lúc ấy thật mạnh: Đấy là người nhạc sĩ viết ca khúc bằng tư duy khí nhạc. Khác với những nhạc sĩ sáng tác bằng cảm xúc bản năng, đi lên từ phong trào quần chúng, Hồ Hữu Thới được đào tạo âm nhạc có hệ thống ngay từ đầu. Hơn 10 năm học ở trường Âm nhạc Việt Nam (nay là Nhạc viện Hà Nội), anh đã có một hành trang đầy đặn về kiến thức âm nhạc Đông Tây, dân gian, bác học để đi vào cuộc sống. Và anh đã lựa chọn đường trở về xứ Nghệ để trở thành một nhạc sĩ ở ngay trên quê hương mình.

Tôi là người nghệ sĩ. Tôi quen biết khá nhiều nhạc sĩ quê tôi, và cả những nhạc sĩ viết về quê tôi rất hay, nhưng tôi chưa thấy ai lại trăn trở, thao thức với dân xa xứ Nghệ để làm mới di sản âm nhạc của cha ông dai dẳng như Hồ Hữu Thới. Hàng trăm ca khúc của anh khai thác chất liệu dân ca quê hương theo cách của riêng anh. Anh cũng là một trong những người chủ trương trong cuộc thể nghiệm dân ca quê hương theo cách của riêng anh. Anh cũng là một trong những người chủ trương trong cuộc thể nghiệm đưa dân xa xứ Nghệ lên sân khấu kịch hát, và đã gặt hái được nhiều thành công mà đỉnh cao là vở Mai Thúc Loan đoạt huy chương vàng liên hoan sân khấu toàn quốc. Ngay cả khi viết nhạc cho kịch nói hay nhạc múa, Hồ Hữu Thới cũng không quê thổi hồn Nghệ vào những giai điệu sâu thẳm trong trí tuệ hoặc bay bổng trữ tình. Có thể nói, dân ca Nghệ, tâm hồn Nghệ như một thứ "ma tuý tinh thần" thấm đẫm vào máu thịt để làm nên con người âm nhạc có tên là Hồ Hữu Thới.

Tôi còn nhớ ở Nghệ Tĩnh, một thời đi tới đâu cũng nghe hát Câu hát quê hương của anh. Suốt thập niên 80 của thế kỉ trước, ca khúc Câu hát quê hương là bản nhạc nằm lòng của người xứ Nghệ, nó không bao giờ thiếu vắng trong các liên hoan, hội diễn văn nghệ cũng như trong đời sống thường nhật của nhân dân. Nó theo các đoàn nghệ thuật đến với công chúng cả nước và gây xúc động lòng người, đặc biệt là người Nghệ xa quê. Một ca sĩ của đoàn nghệ thuật Nghệ Tĩnh kể rằng, khi hát bài này cho dân xứ Nghệ ở vùng kinh tế mới Đăk Lăk, nhiều người nghe đã không cầm được nước mắt mà yêu cầu anh hát lại nhiều lần rồi chép lại để hát. Đây là một ca húc có nhiều sáng tạo trong cấu trúc và tiến hành giai điệu mới mẻ mà nhuần nhuyễn. Nó làm mới dân ca xứ Nghệ, hay nói đúng hơn là Hồ Hữu Thới đã sáng tạo ra một bài dân ca mới của thời hiện đại, động tới tâm can của người nghệ Nghệ:

Người ơi, thương nhau nhớ lời đã hò hẹn

Càng thương nhau nhớ gừng cay muối mặn

Câu ca ân tình trên sóng nước long lanh bao cuộc đời

Câu ca bây giờ nghe vẫn mới: Thương nhau xin nhớ đừng quên...

Tôi có may mắn được đặt lời cho bài hát này (cũng như đã đặt lời cho vài bài hát khác của anh ), và tôi nhớ rằng sau khi viết xong phần nhạc, anh đã rất lúng túng không soạn nổi lời ca, định cất nó vào ngăn tủ. Một lần ghé nhà anh, tôi được anh cho xem bản nhạc, vàtôi rất thú vị, tự nguyện (vâng, đúng là tự nguyện chứ không phải anh nhờ ) mangvề để viết phần lời ca. Hai ngày sau, tôi đến trao anh bản nhạc đãcó lời. Ca khúc Câu hát quê hương ra với cuộc đời từ đó, như một kỷ niệm đẹp giữa "Nhạc và Lời ". Làm bạn với nhau đã lâu, thú thật là một lần nghe ca khúc mới của Hồ Hữu Thới, dù mức độ thành công khác nhau, nhưng tôi đều thấy anh không chịu lặp lại mình. Cũng là chất Nghệ đó, nhưng mỗi bài mỗi vẻ riêng. Cùng viết về biển Cửa Lò thì Xôn xao biển nước quê mình xốn xang nỗi nhớ những con tàu vượt trùng dương, còn Gọng hò trên biển quê hương lại rộn ràng nhịp sống lao động tin yêu. Cùng viết về Nam Đàn quê Bác thì ở làng Sen giàu chất tự sự sâu lắng, cònHội làng bên sông Lam lại tưng bừng nhịp trống hội vang xa. Với Tiếng hát người bảo vệ rừng và ở rừng cuộc sống tôi yêu, lầhi màu sắc cảm xúc và hai phong cách khác biệt nhau. Nhiều bài hát về Vinh, nhiều bài hát viết về mẹ, vàđặc biệt là chùm bài hát viết về Bác Hồ thể hiện tính đa dạng phong phú về cảm xúc vàtư duy củangười nhạc sĩ luôn trăn trở, tìm tòi, khám phá bản thân mình cũng như khám phá đời sống luôn biến động chung quanh. Mảng đề tài về quê hương xứ Nghệ ngày cang sâu nặng với Hồ Hữu Thới, và anh vẫn tiếp tục tạo thêm những dấu ấn mới trong hành trình âm nhạc của mình với nhữnh ca khúc Quê hương ngày ấy Bác về, Ân tình xứ Nghệ , vv...

Nhưng không chỉ viết về xứ Nghệ, Hồ Hữu Thới luôn tìm cách mở rộng đề tài và chất  liệu âm nhạc trong một loạt sáng tác dọc những chuyến đi của anh. Những ca khúc "mở rộng " này thườngcó cảm xúc tươi tắn của người đi tới vùng "đất lạ ". Về Cao Bằng "bồi hồi nhớ ngày Bác về ở bên suối Lê Nin ",  đến Huế để lại câu thơ cho Sông Hương bến đợi, vào Đồng Tháp Về thăm Xẻo Quýt "gặp em gái năm xưa đánh giặc vẫn còn đây ", thăm Sài Gòn thấy Xôn xao bến cảng Nhà Rồng nơi Bác ra đi "tìm hình của Nước ", ghé Trường Sơn thắp nén hương cho Đồng đội và đi trong Chiều mưa Trường Sơn "anh thấy thời gian dừng lại ", gọi Tây Nguyên ơi hãy nổi trống lên để ngợi ca muôn đời hồ Lăk tươi xanh, và giữa thủ đô anh cùng Hồ Xuân Hùng chợt thấy :Nếu Hà Nội không có mùa Đông "chắc lá bàng không rơi đầy lối ngõ " Đi xa hơn nữa, Hồ Hữu Thới đã gửi hồn mình vào Tình Việt Lào rộn rã  nhịp Lăm vông, vàgieo tiếng đàn xao xuyến trong Chiều Vôn Ga da diết trữ tình. HồHữu Thới đôi lúc cố gắng trẻ hoá âm nhạc củamình trong Khi ta là sinh viên, Con gái, Vui tết cùng lính đảo... Trong cuộc hành trình âm nhạc đời người. Anh còn nhièu lần mở rộnh hình thức để tiếp cận những tâm trạng đầy kịch tính của con người qua các ariatrong kịch háthoặc những ca khúc tô đậm chủ đề của những vở kịch mà anh soạn nhạc.  Kể chuyện đời tôi, Hỡi gió, Sao chàng sai hẹn, Kể chuyện nàng Bích Châu, Nỗi đau của anh, ...

Tôi quen Hồ Hữu Thới đã lâu, vàđược biết anh say mê âm nhạc từ nhỏ. Sinh ra ở nông thôn Quỳnh Lưu, lớn lên trên lưng trâu thổi sáo tự làm lấy bằng ống nứa trong bó củi rừng mẹ mua về đun bếp. Một cuộc thi tuyển ở xã, anh đã trúng tuyển vào trường Âm nhạc. Thế là khăn gói quả mướp đi bộ dưới đạn bom ra thủ đô học tập. Những năm chiến tranh trường sơ tán, anh có tên trong danh sách đi du học nước ngoài, nhưng đã tình nguyện ở lại, đi vào vùng tuyến lửa thâm nhập thực tế, sáng tác những bài hát về quê hương. Tốt nghiệp đại học âm nhạc khoa sáng tác, Hồ Hữu Thới không ở lại trường mà xin về xứ Nghệ công tác. Anh trở thành cán bộ của TyVăn Hoá Nghệ An, phó hiệu trưởng trường văn hoá Nghệ thuật Nghệ Tĩnh vầhi khoá liền là ủy viên BCH tỉnh uỷ, 15 năm liền làm Giám đốc Sở Văn hoá Nghệ Thuật tỉnh Nghệ An, phó hiệu trưởng trường Văn Hoá Thông tin Nghệ An. Làm nhà quản lý văn hoá ở một tỉnh đất rộng người đông trăm công nghìn việc, vậy mà anh vẫn lặng lẽ sáng tác cả một khối lượng tác phẩm thật đáng nể: viết hàng trăm ca khúc và soạn nhạc cho hàng chục vở diễn sân khấu từ kịch dân ca, kịch cải lương, kịch chèo, đến kịch nói, kịch hát... và ngành văn hoá thông tin Nghệ An nhiều năm là lá cờ đầu văn hoá của cả nướ, được tặng Cờ luân lưu của Chính phủ. Con người quản lý và con người nghệ sĩ tưởng khó chung sống với nhau, lại hoá ra rất hào thuận trong anh. Nhạc sĩ Trần Hoàn hồi còn là Bộ trưởng Bộ VHTT có lần nhận xét về Hồ Hữu Thới: "Chất nghệ sĩ đã kích thích Hồ Hữu Thới không phải là trường hợp duy nhất, nhưng cũng không phải là nhiều".

Vâng, hơn bốn chục năm cống hiến cho đời, bây giờ ngoái nhìn lại, Hồ Hữu Thới có vui và có buồn. Niềm vui dấn thân, nỗi buồn cả nển. Âu cũng là thiên tính của người nghệ sĩ đó thôi. Nhưng ngoái lại chứ không phải dừng lại. Ngoái lại để lắng lại, để vững người hướng nôịo, người biết lặng lẽ nuôi lớn khát vọng từ nguồn sữa quê hương như chính anh đã từng tâm niệm:

Tôi lặng lẽ đi tìm câu hát
Tìm cái nửa cho riêng tôi
Tìm câu hát cuộc đời
Tôi đi tìm
Suốt chiều dài câu ví dặm
Tôi đi tìm
Suốt chiều dài câu dân ca
Tôi khát khao làm mới câu ví điệu hò xứ sở
Để cuộc đời mãi mãi là bài ca...

Ns. Nguyễn Trọng Tạo